واج و تکواژ ۲

واج و تکواژ(2)

          تکواژ کوچک ترین واحد معنایی یا دستوری زبان است که از یک یا چند واج پدید آمده است. به عبارت دیگر،کوچک ترین واحد معنا دار یا معنا ساز زبان را تکواژ می گویند.

تکواژ های معنا دار (که کاربرد مستقل دارد ):

 تکواژ هایی که بن ( ریشه ) فعلی دارند؛ مانند: رفت، آمد، شد، رو، گو، آ،دان...............

تکواژ هایی که بن فعلی ندارند؛ مانند: سنگ، کوه، دست، اسم، خانه..............................

      تکواژ هایی معنا ساز( که کاربرد مستقل ندارند ): تمام وند ها     ( پیشوند ها، پسوند ها و میانوند ها )،بعضی از نقش نماها(را،نقش نمای مفعول،--، نقش نمای اضافه، حروف اضافه ؛مثل:از ،برای،به،در،................ حروف ربط یا پیوند؛ مثل: که، تا، چون، زیرا که، هنگامی که ، پیوند های همپایه ساز؛ مثل: اما، ولی ، و، یا، « واو عطف »، « ی» نسبت، .....................

دسته بندی تکواژها:

     اغلب زبان شناسان تکواژها را به دو دسته ی کلی به نام تکواژ واژگانی ( قاموسی ) و تکواژ دستوری تقسیم کرده اند. برخی به تکواژ های آزاد و وابسته تقسیم بندی بندی کرده اند وبرخی به تکواژهای اشتقاقی و تصریفی. تکواژ های دستوری و قاموسی زیر مجموعه ی تکواژ های آزاد و تکواژ های اشتقاقی و تصریفی زیر مجموعه ی تکواژ های وابسته هستند. بر همین اساس سعی داریم هر کدام را جدا گانه با مثال توضیح دهیم:

الف) تکواژ آزاد: تکواژی را گویند که چه به تنهایی به کار رود و چه در ساختمان واحد بزرگ تر، معنی داشته باشد.

مثال: کتاب،   کتاب خانه،   کتاب داری ،   رفت،   رفتیم،  می رفتیم 

یادآوری: بن ماضی و بن مضارع، تکواژ آزاد هستند؛ چه به تنهایی به کار روند،چه با یک یا چند وند همراه باشند: رو، نویس، برو، بنویس،نوشت، نوشته................

                                                                        5         

1-      تکواژ واژگانی یا قاموسی:

        تکواژهایی که دارای معنی مستقلی هستند ، به یک مفهوم واژگانی اشاره دارند ، معادل واژه هستند و متعلق به گروه         نا محدود زبان. در فرهنگ لغت ها جای دارند وبسامد( کاربرد ) آن ها کم است. معمولا چه به تنهایی و چه در ساختمان واحد بزرگ تر از خود، معنی می دهند.

می توان تکواژهای قاموسی را به دو دسته تقسیم کرد:

الف) تکواژ هایی که بن ( ریشه ) فعلی دارند؛ مانند: رفت، آمد، شد، رو، گو، آ،دان،سوز.....

ب) تکواژ هایی که بن فعلی ندارند؛ مانند: سنگ، کوه، دست، اسم، خانه، آب،درخت........

چون به تنهایی و به صورت واژه ی ساده به کار می روند، به آنها تکواز آزاد نیز گفته می شود.

2-      تکواژ دستوری:

تکواژهایی که معنی مستقل ندارند ولی نقش دستوری خاصی در جمله به عهده می گیرند و جزء گروه محدود هستند؛ یعنی تعداد آن ها در زبان کم است؛ اما بسامد(کارکرد،استفاده ) بالایی دارند. به مفاهیم خاص دستوری اشاره دارند.این گروه نیز تکواژ آزاد محسوب می شوند.مثل : نقش نماها(را،نقش نمای مفعول،--، نقش نمای اضافه، حروف اضافه ؛مثل:از ،برای،به،در،................ حروف ربط یا پیوند؛مثل: که،تا،چون، زیرا که، هنگامی که ،پیوند های همپایه ساز؛مثل: اما،ولی ،و،یا،« واو عطف »،.....................« برای »یک تکواژ است؛زیرا واج ( _  ) زیر صامت « ی » متعلق به  خود واژه است.

ب) تکواژ وابسته:

تکواژ هایی را گویند که مستقلا معنی نمی دهند؛ بلکه در ساختمان واحد بزرگ تر از خود به کار گرفته می شوند تا مفید معنی گردد.     ( معنی دهد ) تکواژ ها ی وابسته به دو دسته ی اشتقاقی و تصریفی تقسیم می شوند  که عبارتنداز:

1-                  تکواژ اشتقاقی:

        تکواژی که باعث تغییر در معنای واژگانی واژها می شود ودر ترکیب با یک صورت زبانی، واژه ی جدید می سازد.نقش اصلی تکواژ

6

اشتقاقی، واژه سازی است. و به منظور غنی تر کردن واژگان زبان و رفع کمبود واژگانی است.

      به عبارتی دیگر، به تکواژهایی که تنها به عنوان پیشوند ، پسوند و میان وند، همراه پایه ی واژگانی فعل یا غیر فعل به کار می روندو واژه های مشتق یا مشتق – مرکب را  می سازند، تکواژ اشتقاقی گفته می شود.

      تکواژهای اشتقاقی از پایه ی واژگانی فعل، اسم یا صفت و از پایه واژگانی اسم، صفت و برعکس، از پایه ی واژگانی صفت، اسم می سازند. مثال:

1-     بن مضارع+ پسوند –ش: آموزش، پرورش،گردش، ورزش..... ( اسم )

2-                  بن ماضی+ پسوند ار: گفتار، کردار، دیدار، رفتار.....................  ( اسم )

3-                  بن مضارع+ پسوند: دانشمند، بهاره .................( صفت )

4-                  پیشوند+اسم: با ادب،با هنر،با نشاط،ناکام،ناسپاس،بی سواد  ( صفت )

5-                  اسم+پسوند: ماندنی، نجاری، آهنگر، باغبان، گلدان، دانشگاه..... (صفت )

6-                  صفت+پسوند: سپیده،هزاره، یاغی گری، خوبی، درستی.......  ( اسم )

تکواژها معمولا نسبت به پایه ی واژه،دسته یا مقوله ی دستوری واژه ی حاصل را متفاوت می سازند.مثل موارد بالاو:

بن+وند= صفت: دان+ا= دانا ، بن+اسم: دان+-ش= دانش           بن+وند= صفت: کار+گر= کارگر و  توان+مند= توانمند

وند+اسم= صفت: بی+صبر= بی صبر ، صفت+وند= قید: خوب+ی= خوبی ....................

2- تکواژهای تصریفی( صرفی ):

     این دسته از تکواژها، هنگام ترکیب،معنی واژگانی کلمات را تغییر نمی دهند؛بلکه واژه را برای ایفای نقش دستوری خاص خود در جمله،آماده می کنند. 

    تکواژهای تصریفی دارای دو ویژگی عمده هستند:

الف) برای همه ی واژها ی هر دسته یا مقوله یکسان و فعال به کار می روند.

ب) مقوله ی واژه ی حاصل را نسبت به پایه ی اصلی واژه تغییر نمی دهند.

انواع تکواژهای تصریف عبارتنداز:

1-       نشانه های جمع « ها » و « ان » و نشانه های جمع عربی  « ون/ین/ات »: درختان، کوه ها، مومنون، مسلمین، مومنات.

7

2-       نشانه ی یای نکره « ی »: شخصی بیگانه، درویشی مستجاب الدّعوه......................

3-       پسوند صفت های عالی و تفضیلی:« ترین و تر »: مناسب ترین، خوب تر..........

4-       نشانه های برتر « تر » برای واژهای قید : مانند: شجاعانه تر / دلیرتر................

5-       پیشوند های فعلی: ب،م،می،همی،ن........... برو،مینداز،     می خوان،همی خوان، ننویس.................

6-       شناسه های مضارع: - م/ - ی / - د / یم / ید / - ند : خوانم، خوانی، خواند، خوانیم، خوانید، خوانند ............................

7-       علائم کمکی در ماضی نقلی: ام / ای / & / ایم / اید / اند : گفته ام، گفته ای، گفته است، گفته ایم، گفته اید، گفته اند...................

8-       علامت های ماضی ساز: د / ید : رساند ، رسانید............

9-       تکواژ گذرا ساز « ان »: بپران ( ب= پر= ان ) ،رساند          ( رس + ان +د )

نکته: تکواژ صفر(  & ) نه تجلی آوایی دارد و نه نمود نوشتاری ؛ اما در شمارش تعداد تکواژ ها یک تکواژ به حساب            می آید.مثال: رفت /  &= تهی   خرید/ &   است /  &  ...........

جایگاه تکواژ صفر در افعال فارسی عبارت است از:

الف) تکواژ تهی (-- د )در سوم شخص مفرد ماضی ، به جز ماضی التزامی؛ یعنی، شناسه ی (  -- د ) در سوم شخص مفرد فعل های ماضی به جز ماضی التزامی،آشکار نمی شود و تهی است.مثال:

رفت : دو تکواژ دارد: رفت +  &    / رفته است: چهار تکواژ دارد: رفت+ه= - +است+ &

رفته باشد: ( التزامی )  رفت+ه( =-  )+ باش+ - د.

ب) تکواژ   &  ( تهی ) در فعل های « است، هست و نیست » که سوم شخص مفرد مضارع اخباری هستند؛یعنی، در فعل های مضارع فقط این سه فعل تکواژ تهی ( &  ) دارند.مثال:هست= هست+   &  / است= است+ &    نیست= نیست+ &        

پ) تکواژ تهی ( & ) « ی »  در امر و نهی مفرد:فعل های امر و نهی دارای دو صیغه ی مفرد و جمع اند که صیغه ی جمع آن ها دارای شناسه ی آشکار « ید » است؛ اما صیغه ی مفرد آن ها دارای شناسه ی تهی (  &  ) است.مثال:

برو= سه تکواژ دارد= ب+رو+  & / بروید= سه تکواژ دارد= ب+رو+ید ( تکواژ تهی ندارد)

                                                                        8

نکته: ضمایر پیوسته(ضمایر کوتاه) « -- م،--ت،--ش،-- مان،-- تان،-- شان  » هرچند به اسم می چسبند و مستقلا به کار می روند؛اما از حیث معنایی همانند یک واژه عمل می کنند.بنا بر این تکواژ آزاد به شمار             می آیند.مثال: کتابم = کتاب+ -- م= دو تکواژ آزاد.

تذکر: نقش نمای ندایی« ا » نیز ویژگی ضمایر پیوسته را دارد:مثال:خدایا = دو تکواژ آزاد دارد و دو واژه.خدا+ا

نکته: هر گاه در واژ ه ای « وند های » صرفی و اشتقاقی هر دو با هم به کار روند ( به کلمه ای افزوده شوند )، ابتدا« وند » اشتقاقی سپس « وند » صرفی به کار می رود. مثال: آغازیان= آغاز+ی صفت ساز(اشتقاقی )+ان جمع ( صرفی )

هنرمندتر= هنر+مند( اشتقاقی )+تر( صرفی)

ادبیات= ادب+ی( اشتقاقی )+ات( صرفی )( « ی » میانجی تکواژ به حساب نمی آید .)               

       نمونه سوال:

1-       واژ ی « خندانیدن » از چند تکواژ پدید آمده است؟

پاسخ:خند(بن مضارع)+ان(تکواژ گذرا ساز )+ید( تکواژ ماضی ساز )+ -- ن(تکواژ مصدر )

13

2-       « افکنده است » چند تکواژ دارد؟ افکن+د+ه+است+تهی

3-       « رسانده باشد » چند تکواژ دارد؟   رس+ان+د+ه+باش+-د

4-       عبارت« خوب اندیشیدن،بهترین ابزار برای رسیدن است.» از چند تکواژ پدید آمده است؟

1- 13       2- 14            3-15              4- 16

5- شمار تکواؤ های کدام یک از گروه های زیر متفاوت است؟

1) هر چهار کارگر ساده         2) آن آدم های دیروزی

3) دفتر چه های مشق بچه ها 4) داستان های جن و پری

6-  جمله ی « نثر تاریخی در قرن پنجم در کتاب تاریخ بیهقی اوج و اعتبار خاصی یافت. » چند تکواژ و چند واژه دارد؟

1) 22 تکواژ و 18 واژه             2) 22 تکواژ و 19 واژه

3) 23 تکواژ و 18 واژه             4) 24 تکواژ و 18 واژه

7- در ساختمان کدام گزینه، تکواژوابسته به کار نرفته است؟

1) جنوبی     2) میانوند       3)بیابان        4) پرهیزکار

                                                                        9